"Bestaldean" BERRIA egunkarian

Hondoko elkarrizketa 2022ko abuztuaren 9an argitaratu zen.

Testua Maddi Ane Txoperenarena da eta argazkia Fokuko Idoia Zabaletarena

«Torturak erabat baldintzatu du ihes egiteko erabakia»

1960tik gaur egun arte arrazoi politikoengatik ihesean bizi izan diren euskal herritarren historiak bildu dituzte Doraik eta Pratek 'Bestaldean' liburuan. Nabarmendu dute askotarikoak direla bildutako bizipenak.

Iheslariak izan ziren haiek ere, eta transmisio lana egin dute Bestaldean. Euskal iheslari politikoen bizipenak liburuarekin (Txalaparta, 2022). Jaione Dorai Oskotzek (Berriozar, Nafarroa, 1985) eta Ernesto Prat Urzainkik (Berriozar, 1978) 30 iheslari eta iheslari ohi elkarrizketatu dituzte, eta narrazioak eta poesiak tartekatu haien hitzei, iheslari gehienen «bidea» markatu duten «bidegurutzeek» harilkatuta.

Iheslaria, itzal beltz hori... Ahantziak izan dira, nolabait?

JAIONE DORAI: Ez nuke esango. Gaia ez da hainbeste landu, baina ez dira ahantziak izan.

Zer dago itzal horien gibelean?

ERNESTO PRAT: Mugimendu politikoak erabili izan ditu itzalak ihesean daudenei erreferentzia egiteko, eta hamaika arrazoi daude tartean: bistan denez, errepresioaren mehatxuari izkin egiteko, segurtasun afera... Horrek ekarri du bazterreko gai bat izatea, erdi tabua. Pertsona bat ihesean dagoelarik, mamu gisako bat bilakatzen da, eta lagunek eta ingurukoek ez dute galdetzen. Baina silueta izateari esker biziraun dute hainbat hamarkadaz iheslariek.

Hain justu, ezezaguna da iheslarien errealitatea. Horri aurre egiteko modu bat da liburua?

DORAI: Bai. Eta orokorrean aipatzen da euskal gizartea, baina, gure inguruan ere, nahiko gai itzalekoa izan da.

PRAT: 1960ko hamarkadatik hona, denetarik gertatu da erbestean, hamaika errealitate, askotarikoak, konplikatuak, eta helburua zen aniztasun hori islatzea.

Liburua bizipenez osatuta dago nagusiki. Zergatik hautu hori?

DORAI: Bat, ez direlako kontatu. Eta bi, erbestea ezin delako kontatu bizipenak ezagutu gabe.

PRAT: Nolabaiteko bidea da liburuaren ardatza. Ihes egitea erabakitzen duzunean, bide bat hasten da, eta, bide horretan, ate edo bidegurutze batzuk aurkitzen dituzu, erabaki batzuk hartzen dituzu, egunerokoan gai batzuk suertatzen zaizkizu; kasurik hoberenean, sorterrira bueltatzen zaren arte. Iheslari bakoitza errealitate bat da, eta hori islatzeko modurik egokiena beharbada zen bakoitzak bizitakoaren arabera egitea. Horregatik puzzle hori.

DORAI: Euskal Memoriak euskal erbestearen inguruko liburukote bat argitaratu zuen duela urte batzuk, eta horrek jadanik jasotzen du 1936tik hona egindako erbestearen kronika sakona, datuz jositakoa. Kasu honetan, errealitatea modu zuzenago batean hurbiltzea zen helburua.

Bakoitzak du bere historia, baina badituzte antzekotasunak. Zein nabarmenduko zenukete?

PRAT: Ihes egitea erabakitzen duzunean hasten da bide hori, eta ia denetan oso presente dago Espainiako Poliziak eta Guardia Zibilak tortura erabili dutela: horrek erabat baldintzatu du ihes egiteko erabakia.

DORAI: Ematen du torturari ihes egiteagatik egin duzula ihes, baina ez da horrela izaten askotan. Tortura oinarri-oinarrian dago; askotan, torturak eragindako inkulpazio batzuetan atera delako zure izena: beste batzuk torturatu izanaren ondorioz zaude zu egoera horretan.

PRAT: Eta zu torturatuz lortuko dute autoinkulpazioa eta zuk bertze izen batzuk kantatzea, eta, orduan, errepresioaren txirrika bihurri hori mozteko modua da zu ez harrapatzea.

Eta behin bidea hasita?

PRAT: Pertsonaren izaeraren arabera: badira batzuk ihes egitea haustura bat bezala bizi dutenak, bertze batzuek aukera bezala...

DORAI: Kasu guzietan aurkitzen da errepresioa. Eta elkartasuna ere bai: etengabekoa da osagai hori, herrialde eta garai askotan. Iheslariek errepresio neurri askotarikoen pean biziraun badute, elkartasunari esker izan da.

Ziurgabetasuna ere hor da. Ez jakitea noiz arte.

PRAT: Etxe batean gorderik egoten ahal zara, bizitza publikoa egiten Iparraldean, paper faltsuekin atzerrian, baina ez dakizu momentuko egoera horrek zenbat iraunen duen.

DORAI: Hori ere bada errepresioaren ondorioa: dena gurutzatzen du denbora guztian.

Paradoxa bat dirudi: errepresiotik ihesi, eta berriz errepresioa.

PRAT: Askotariko neurri errepresiboak asmatu dituzte iheslarien kontra: entregak, konfinamenduak, asignazioak, deportazioak, atxiloketak, espetxeratzeak, paperak kentzea...

DORAI: Eta gerra zikina.

PRAT: [Joseba] Sarrionandiaren aipu batean aipatzen da inkisidoreak oso irudimentsuak direla.

Emakume iheslariak «bi aldiz ikusezin» direla diozue, baina liburuan entzuten dira haien ahotsak: salatzen dute matxismoa, zaintza lanak ikusezinak direla...

DORAI: Emakumeok ez dugu baldintza eta egoera parekidea bizi alde horretatik ere: azkenean, gizartearen isla da. Emakume iheslariek aipatzen dutenez, errepresioa izan dute bizkar gainean, eta zama hori ere bai.

Zuek biak ere iheslari ohiak zarete. Zertan eragin dizue?

PRAT: Lagundu egin digu lana planteatzeko orduan: nola enfokatu. Eta, gero, gauzak errazten dizkizu barnetik ezagututako errealitate baten inguruan solastatzeak: gaiak elkarrizketatuei planteatzeko garaian... Beste iheslari eta iheslari ohien harrera ere ezberdina izan da, nik uste: konfiantza horrek lagundu du.

DORAI: Guztiz. Segur aski ez zen posible izanen gu ere ez bagina kide izanen. Eta guri ere liburu hau ekarpen gisa atera zaigu, bihotz-bihotzez; errealitate hori ezagutu dugulako, eta bazelako zerbait transmititu beharrekoa.

Batzuek erabaki dute ezizenez agertzea. Gai mina da oraindik?

DORAI: Errepresaliatu batentzat, ez da erraza izaten bizipenez solastatzea. Batzuetan, haiek beharra ikusita ere, agertzen zen halako bertigo bat, agian bazirelako gauzak haien inguru hurbilean ere kontatu gabekoak. Orduan, bat-batean liburu batean agertzea... Ez errepresioagatik bakarrik: orokorrean, jendea izan da anonimoa.

PRAT: Jendeak lotzen du sobera agertzea arazo posibleekin ere, beti badelako arriskua kausa berriak pizteko, edo zaharrak berpizteko... Azkenean, errealitate bat da: kausa zahar pila bat ireki dira azken urteetan.

DORAI: Eta, gero, errepresaliatu guztiei gertatzen zaiena: «Ez, nirea ez da garrantzitsua».

Iheslari anitzek itzultzeko aukera izan dute, baina badira oraindik ezin dutenak. «Noizbait iheslarien egoera konponduko bada» aipatzen duzue: liburuak balioko du horretarako?

PRAT: Liburu honek agerian uzten du gaur egun ere zer gertatzen ari den. Badira 25 iheslari eta zortzi deportatu ez dutenak etxera itzultzerik. Egoera hori konpondu gabe dago: mahai gainera ekartzen du abisu hori.

DORAI: Horrek ez du esan nahi ezagutaraziz bakarrik konponduko denik: EIPK-k bide orri bat plazaratu zuen Miarritzen 2013an, eta hor plazaratu zituzten konponbiderako oinarriak. Baina kontu oso logikoa da: ezagutzen ez den errealitate bat nola landu? Hori da oinarria.